جزوه درسی علوم اداری

مدرس: حسن نصیری قیداری

سازمان‌های بزرگ یا بروکراسی مهم‌ترین و پیچیده‌ترین پدیده‌های جوامع امروزی هستند لذا دانش نظری نسبت به این پدیده‌ها می‌تواند بسیار مفید باشد.

بروکراسی از پیامدها و رهاوردهای ناخواسته انقلاب صنعتی است که در 2 قرن گذشته شکل گرفته و به حد رشد فعلی رسیده است.

این پدیده می‌تواند مانند اهرمی در دست انسان‌ها قرار بگیرد و به صورت قوی‌تری عامل سازندگی و یا تخریب درآید. ما می‌کوشیم با مراحل پیدایش و گسترش کلمه بروکراسی یا همان اداره آشنا شویم.

انواع مختلف بروکراسی را با توجه به زمینه‌های تاریخی و عوامل محیطی شناسایی کنیم و دوران رشد و نیز الگوهای مختلف آن را بررسی کنیم.

شاید مهم‌ترین مشکل درباره بروکراسی‌ها که جوامع در حال توسعه مانند ایران را در بن‌بست قرار می‌دهد این باشد که از یک سازندگی و پیشرفت مبتنی بر توسعه بروکراتیک است.

از طرف دیگر این بروکراسی‌ها که سهم مهمی از منابع ملی را به خود اختصاص می‌دهند، می‌توانند به صورت قوی‌تر عاملی در برابر رشد و توسعه جامعه باشد.

لذا شناخت نسبت به بروکراسی و انواع و ادوار آن می‌تواند بر شکستن این بن بست مفید باشد.
البته این نکته لازم‌الذکر است که مشکل بروکراسی‌ها فقط مربوط به کشورهای در حال توسعه نیست.

بلکه جنبشی است که در 2 دهه اخیر در کشورهای صنعتی برای خصوصی‌سازی ظاهر گردیده و در واقع نوعی مبارزه بنیادی علیه ساختارهای بروکراتیک بخش عمومی است.

پیدایش روابط عمومی ناشی از پیدایش بروکراسی بخش عمومی است.
افزایش درآمد نفت در دهه 1350 شمسی، انقلاب و نهایتاً وقوع جنگ هر کدام به نوبه خود موجب تورم بروکراتیک در ایران شدند.

اکنون با توجه به افزایش جمعیت کشور، افزایش هزینه‌ها، خاتمه جنگ و خصوصی‌سازی مبارزه با جنبه‌های منفی بروکراسی در ایران ضروری به نظر می‌رسد.

بروکراسی به عنوان مهمترین نهاد اجتماعی بیشترین اثر را در 2 قرن اخیر داشته و مورد توجه دانشمندان علوم اجتماعی بوده است.

کما اینکه وقتی دانشمندان علوم سیاسی انگلستان در حدود یک ربع قرن پیش تصمیم می‌گیرند که مفاهیم اساسی دانش سیاسی را مورد بررسی قرار دهند.

جهت افزایش آگاهی مردم ارائه دهند از بین 21 مفهوم، بروکراسی را به عنوان اولین مفهموم برمی‌گزینند و مفاهیم دیگری مانند :

دموکراسی، قدرت، مشروعیت و دیکتاتوری را در مراحل بعد قرار می‌دهند. در هر کشوری این بروکراسی‌ها هستند که به حکومت‌ها، ثبات و تداوم می‌دهند.

این بروکراسی است که می‌تواند افراد ناشناخته‌ای را در یک نظام سیاسی قدرتمند کند و افراد شکست خورده را پیروز جلوه دهد.

این بروکراسی است که می‌توانمد امکان تسلط بر جان مردم را از تغییر سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی بر روان مردم از طریق وسایل ارتباط جمعی و بر اموال مردم از طریق سیاست‌ها و تشکیلات پولی و مالی پیدا کند

یا ده‌ها سال با مشت آهنین یک نظام دیکتاتوری را تداوم ببخشد چیزی که در کشورهای کمونیست اتفاق افتاد.

جالب اینکه بنیان‌گذار و تئوریسین ایدئولوژی کمونیسم یعنی کارل مارکس بیشترین تنفر را از موجودیت بروکراسی داشت و پیروان او یعنی کمونیست‌ها بیشترین سوء استفاده را از بروکراسی کردند.
برخی بروکراسی‌ها مانند سازمان‌های خبری بزرگ که براساس 3 اصل: تحمیق، تعلیم و تخدیر کارکردهای متضاد دارند.
از دید مثبت بروکراسی‌ها دارای بیشترین توان تولید هستند زیرا تولید نیاز به نظم دارد و تنها بروکراسی است که می‌تواند در حجم وسیع نظم ایجاد کند.
حفظ امنیت ملی نیز با بروکراسی‌هاست.
ارتش یکی از کامل‌ترین، پیشروترین پویاترین و سریع‌ترین بروکراسی‌هاست.
بروکراسی پدیده‌ایی است که جانشینی نمی‌توان برای آن قرارداد.

بروکراسی ستون فقرات تمام نظام‌های سیاسی، اقتصادی، آموزشی، اداری و از این قبیل است.

بحث بر سر زوال و نابودی بروکراسی‌ها تقریباً بیهوده به نظر می‌رسد. چون بروکراسی‌ها هستند که ثبات ایجاد می‌کنند.

پس باید تنها بر سر ارتقاء، تغییر و اصلاح بروکراسی یا تشکیلات اداری بحث کرد.

نکته جالب در مورد بروکراسی‌ها این است که سرشکن شدن یک وظیفه به وظایف کوچکتر و باز کوچکتر، فلسفه وجودی یک وظیفه از دست عاملین خارج می‌شود.

به آنها القا می‌شود که هر دستوری را بدون پرسش اجرا کنند و به این که نتیجه کار تا چه حد اخلاقیست و به نفع چه فرد یا گروهی است کاری ندارند.

همین شرایط موجب می‌شود که در یک سازمان دست آهنین شکل بگیرد و فرد می‌تواند با استدلال کامل بر یک سازمان حکومت کند.
دانشمندان درباره منشأ ظهور واژه بروکراسی تحقیق زیادی کردند و اسناد زیادی جمع‌آوری نموده‌اند تا چگونگی پیدایش این واژه را دقیقاً بیان کنند.

در یکی از این مدارک،‌ بارون دگریم ضمن نامه‌ایی که اول ژویه 1764 نوشت، ونیست اما دگورنی را مبتکر واژه بروکراسی می‌داند.

البته وجود نقص و آفت در بروکراسی سابقه به درازای تاریخ پیدایش بروکراسی دارد.

اما نظر دگورنی از این جهت جالب است که به انواع حکومت‌ها مانند دیکتاتوری، دموکراسی و غیره نوع جدیدی از حکومت به نام بروکراسی اضافه کرد.

از نظر لغوی واژه Buree به دفتر کار مقامات دولتی اطلاق می‌شود و Cracy از یک واژه یونانی به مفهوم حکومت مشتق شده است.
این واژه یعنی بروکراسی در طی 30 سال جایگاه والایی پیدا کرد و به فرهنگ لغت مشهور دنیا راه یافت.
اوایل قرن 19 این واژه به دست دانشمندان رمان‌نویس افتاد و بالزاک (1836) با انتشار رمانی تحت عنوان “مستخدم دولت” به شناخت و گسترش این مفهموم کمک شایانی کرد.

بالزاک لغت بروکراسی را در فرانسه اشاعه داد وی در یکی از رمان‌هایش می‌نویسد: ... ما به دست بورالیست‌ها اداره می‌شویم....

در اواخر قرن 19 بعضی از نویسندگان معروف از واژه بروکراسی استفاده کردند. نام‌دارترین آنها کارل هایزن و یورگن هاریس بودند که به علت طرفداری از اصلاحات اساسی مجبور به ترک آلمان شدند.

از دریچه نگاه یورگن هاریس بروکراسی عبارت است از: سازمان غیرنظامی مشابه ارتش که بر همان ضوابط نظم، ترفیع، احترام گروهی و تمرکز مبتنی است.

فنون اداری که خلاء ناشی از عدم اعتماد حاکم و مردم تحت حکومت او را پر می‌کند، به صورت اصول مملکت‌داری در می‌آورد.

افراد سازمان فقط از جهت تعداد به حساب می‌آیند و ارزش اعضا به شخصیت خود آنها وابسته نیست بلکه به مقام آنها ارتباط دارند.
جان استوارت میل در کتاب خود تحت عنوان “درباره آزادی” به خطرات بروکراسی اشاره کرده و می‌گوید که به نظر او بروکراسی مهم‌ترین دلیل اعتراض به مداخله دولت حتی وقتی آزادی را نقض نمی‌کرد، بود.

زیرا یک دولت هرچه وظایف بیشتری به عهده می‌گرفت، مشاغل دائمی بیشتری ارائه می‌کرد و از این رو، مفت‌خورهای بیشتری را در انحصار می‌گرفت.

به این ترتیب هم افراد حاکم و هم کسانی که تحت حکومت آنها بودند بردگان بروکراسی می‌شدند و هیچ‌گونه اصلاحاتی مقدور نبود.

چون هر کاری که از طریق بروکراسی صورت می‌گیرد به هیچ‌وجه نمی‌توان کاری که حقیقتاً‌ مخالف بروکراسی باشد انجام داد.

مهم‌ترین عقاید میل درباره بروکراسی در یکی از آثار او تحت عنوان ملاحظاتی بر دولت نماینده منعکس شده است.
به نظر او غیر از شکل دموکراتیک تنها نوعی از حکومت که از مهارت و توانایی سیاسی زیادی برخوردار است همانا بروکراسی است.

در این شرایط کار دولت در دست فرمانداران حرفه‌ایی قرار دارد که جوهر معنای بروکراسی است.
نظریات میل درباره بروکراسی ناشی از تجرید و تحلیلی بود که وی نسبت به دموکراسی و عوامل قدرت واقعی در نظام تصمیم‌گیری معمول داشت.
غیر از دانشمندان انگلیسی قرن 19 در مورد بروکراسی 3 مفهموم عمده قابل تشخیص است.

نویسندگانی چون دگورنی یا میل بروکراسی را به عنوان شکل عمده‌ایی از دولت به حساب آوردند که با حکومت‌های پادشاهی دموکراسی یا آرسیتوکراسی قابل مقایسه است.
مفهوم دوم بروکراسی که معروف‌ترین مبلغ آن کارل هایزن آلمانی بود مربوط به شکل خاصی از تشکیلات نظامی قرن 19 آلمان بود.

و نظر سوم که توسط چند تن دیگر از دانشمندان ارایه شد اساس اندیشه خود را از نارضایتی عمومی از دولت می‌گیرد.

عصاره بروکراسی را در فضولی و دخالت کارکنان کشوری حقوق بگیر دانسته‌اند.
با توسعه صنعت و تجارت در اواسط قرن 19 و اوایل قرن 20 که مهم‌ترین عوامل گسترش بروکراسی می‌باشند،

مظاهر مثبت و منفی بروکراسی نیز دامن جوامع صنعتی آن زمان را گرفت

به همین سبب نظریات عمیق‌تری توسط دانشمندان بیان شد که در قالب نظریات کلاسیک درباره بروکراسی به مطالعه آنها می‌پردازیم.

برای دانلود پی دی اف این جزوه این فایل را دانلود کنید.